غیبت نعمانی

کتاب غیبت نعمانی

«الغیبة» (غیبت) اثر شیخ محمد بن ابراهیم بن جعفر معروف به ابن ابی زینب نعمانی است. این کتاب یکی از منابع اصلی و بنیادین کلامی و حدیثی در مذهب شیعه در خصوص امام دوازدهم (عج) و مسئله غیبت ایشان است.

این کتاب نقش حیاتی در تبیین مفهوم غیبت، دلایل آن، و شرایط ظهور ایفا کرده است.

👤 درباره نویسنده: نعمانی

ابن أبی زینب نعمانی معروف به ابن ابی‌زینب (درگذشت ۳۶۰ق/۹۷۱م)، متکلم، مفسر و محدث شیعی قرن چهارم هجری قمری. وی از شاگردان کلینی بوده و برای کسب علم و شنیدن حدیث به شهرهای مختلف از جمله شیراز، قم، بغداد و حلب مسافرت کرد. از ابن ابی‌زینب آثاری بر جای مانده که مشهورترین آن، کتاب الغیبه است.اهمیت او در این است که در دورانی که شبهات درباره غیبت در حال افزایش بود، این کتاب را به عنوان یک دفاع مستدل و مستند تألیف کرد.

🧠 هدف و ساختار کتاب

هدف اصلی نعمانی در این کتاب، تثبیت عقیده‌ی غیبت در میان شیعیان و پاسخ به شبهات مخالفین و همچنین کسانی بود که در اثر طولانی شدن غیبت، دچار تردید شده بودند.

کتاب با یک مقدمه‌ی محکم آغاز می‌شود و سپس در چند بخش اصلی تنظیم شده است:

بخش اول: ضرورت غیبت و دلایل آن

نعمانی بر اساس احادیث، دلایلی چندگانه برای پنهان ماندن امام زمان (عج) ذکر می‌کند:

1. حفظ جان امام (ع): اصلی‌ترین دلیل، ترس از کشته شدن توسط دشمنان است، همانطور که برای برخی از ائمه گذشته (مانند امام هادی و امام عسکری علیهما السلام) این خطر وجود داشت.
2. آزمایش الهی (فتنه): غیبت، یک آزمون بزرگ برای سنجش عمق ایمان شیعیان و میزان پایبندی آنان به ولایت در شرایط سخت و غیاب ظاهری امام است.
3. تکمیل وظایف ائمه: امام موظف به اجرای احکام است، اما در زمانی که امکان اجرای کامل احکام یا حفظ جان ایشان در معرض خطر باشد، غیبت واجب می‌شود.

بخش دوم: انواع غیبت و وضعیت امام در آن

نعمانی به تمایز قائل شدن بین دو نوع غیبت می‌پردازد که از روایات اهل بیت (ع) استخراج شده است:

1. غیبت صغری (کوتاه): دوره‌ای که امام (ع) از طریق نُواب أربعه (نمایندگان خاص) با مردم در ارتباط بود. نعمانی در این بخش به بیان احوالات و وظایف وکلا می‌پردازد.
2. غیبت کبری (طولانی): دوره‌ای که ارتباط امام با مردم منقطع شده و تنها مرجع، علماء و فقها هستند که به عنوان نُواب عام یا “سفراء” از سوی امام معرفی شده‌اند.

بخش سوم: علائم ظهور و وظایف منتظران

این بخش که از مهم‌ترین قسمت‌های کتاب است، به ترسیم تصویری از دوران ظهور و همچنین تکالیف شیعیان می‌پردازد:

• علائم حتمی و غیرحتمی ظهور: نعمانی روایاتی متعددی را ذکر می‌کند که پیش از قیام امام (عج) رخ خواهد داد (مانند خروج سفیانی، صیحه آسمانی، قتل نفس زکیه و…).
• وظایف شیعه در زمان غیبت: مهم‌ترین وظیفه، انتظار فرج (به معنای عمل کردن به دین و آمادگی)، تمسک به فقها و علما به عنوان مراجع احکام، و مراقبت از ایمان و عقاید است.
• هشدار به مدعیان نیابت خاص: نعمانی تأکید می‌کند که پس از غیبت کبری، ادعای نیابت خاص دروغ است و مردم باید به علما رجوع کنند.

🔍 اهمیت و نقش کتاب

1. منبع اصلی حدیثی مهدویت: «الغیبة» نعمانی به دلیل شیوه‌ی گردآوری احادیث، از نظر سندی بسیار مورد توجه علمای بعد از او (مانند شیخ صدوق، شیخ طوسی، علامه مجلسی) قرار گرفته است.
2. تأسیس رویکرد کلامی: این کتاب، پایه‌ای برای شکل‌گیری عقیده‌ی رسمی شیعه مبنی بر غیبت طولانی و رجوع به فقها شد و به تضعیف فرقه‌هایی که منکر وجود امام یا غیبت ایشان بودند، کمک کرد.
3. تفکیک دوران‌ها: نعمانی اولین کسی است که به صورت مشخص و با تفکیک روایات، تفاوت‌های میان غیبت صغری و کبری را به روشنی ترسیم کرد.

💡 جمع‌بندی نهایی

کتاب «الغیبة» نعمانی یک اثر کلامی-حدیثی دفاعی است که در قرن چهارم هجری با هدف تثبیت رکن اساسی مذهب شیعه، یعنی اعتقاد به امام غائب و ادامه‌ی حجت الهی نوشته شده است. این کتاب به تمامی جوانب مسئله غیبت، از حکمت آن تا نشانه‌های ظهور و وظایف منتظران، با تکیه بر میراث روایی اهل بیت (ع) پرداخته است.